Information of Mahatma Basweshwar in Marathi – महात्मा बसवेश्वर, ज्यांना बसवन्ना किंवा बसव म्हणून ओळखले जाते, हे १२व्या शतकातील एक महान समाजसुधारक, धार्मिक विचारवंत आणि आध्यात्मिक नेते होते. त्यांच्या विचारसरणीचा प्रभाव आजही भारतीय समाजावर दिसतो.
बसवेश्वर यांचा जन्म ११३४ साली बागेवाडी, कर्नाटक येथे एका ब्राह्मण कुटुंबात झाला. प्रारंभीचे जीवन परंपरावादी धर्मशास्त्रावर आधारित होते, परंतु त्यांनी हळूहळू पारंपारिक रूढींना विरोध केला आणि एक नवा मार्ग अवलंबला. त्यांनी लिंगायत धर्माची स्थापना करून सामाजिक आणि धार्मिक क्रांती घडवून आणली. या धर्माचा मुख्य आधारभूत तत्व म्हणजे ईश्वराशी थेट नातेसंबंध निर्माण करणे आणि जातिव्यवस्थेच्या विरोधात उभे राहणे.
Contents
लिंगायत धर्माची स्थापना:
लिंगायत धर्माचा अर्थ ‘लिंग धारण करणारे’ असा होतो. लिंगायत धर्माचे पालन करणारे लोक शिवाच्या लिंग स्वरूपाची उपासना करतात, जी त्यांच्यासाठी एकात्मतेचे आणि आत्मिक शुद्धतेचे प्रतीक आहे.
महात्मा बसवेश्वर यांनी या धर्माची शिकवण दिली आणि त्याच्यावर आधारित एक नवा समाज तयार केला, जो जातिव्यवस्था, आर्थिक विषमता, आणि स्त्री-पुरुष भेदभाव यांच्याविरोधात होता. त्यांनी समाजातील अनेक दुष्ट प्रथा जसे की अस्पृश्यता, बालविवाह, आणि महिला अत्याचार यांविरुद्ध आवाज उठवला.
बसवेश्वरांनी शिकवले की प्रत्येक व्यक्ती, त्याच्या जाती, लिंग किंवा सामाजिक स्तरानुसार नव्हे, तर त्याच्या नैतिकतेनुसार मोजला पाहिजे. या धर्मात लिंग धारण करण्याला महत्त्व दिले जाते, जे व्यक्ती आणि ईश्वरातील नात्याचे प्रतीक मानले जाते.
लिंगायत धर्माचे प्रमुख सिद्धांत:
- समता: बसवेश्वर यांच्या विचारसरणीमध्ये जात, धर्म, लिंग, आणि वर्ग या सर्वांचा भेद नाही. प्रत्येक व्यक्तीला समान अधिकार असावेत, ही त्यांची शिकवण आहे. लिंगायत धर्मानुसार, ईश्वर प्रत्येक व्यक्तीत आहे, म्हणूनच सर्व व्यक्ती एकसमान आहेत.
- मध्यस्थीची आवश्यकता नाही: बसवेश्वरांनी देवाच्या उपासनेत मध्यस्थांच्या भूमिकेला नाकारले. त्यांचे विचार होते की, देवाशी थेट नातेसंबंध असावा आणि यासाठी कोणीही मध्यस्थीची गरज नाही. पुजारी वर्गावर ते कडाडून टीका करीत असत, कारण त्यांना असे वाटत होते की पुजारी वर्ग हा समाजात विषमता निर्माण करत आहे.
- कर्मकांडांचा विरोध: बसवेश्वरांनी फक्त कर्मकांडांवर आधारित उपासनेला विरोध केला. त्यांनी सांगितले की ईश्वरपूजा हा आत्मिक शुद्धतेचा आणि नैतिकतेचा प्रश्न आहे, जो कर्मकांडांच्या वर आहे. त्यांची विचारसरणी समाजातील साध्या, पण तत्वनिष्ठ जीवनशैलीवर आधारित होती.
- अध्यात्मिक समृद्धी आणि नैतिकता: त्यांच्या मते, जीवनाचा मुख्य उद्देश अध्यात्मिक समृद्धी प्राप्त करणे आहे, जे नैतिकतेवर आधारित असले पाहिजे. वचनांमधून त्यांनी सत्कर्म करण्याची शिकवण दिली आहे. ईश्वरभक्ती ही नैतिकता आणि सत्याच्या मार्गाने चालणाऱ्यांसाठी आहे.
समाजसुधारणा:
महात्मा बसवेश्वर यांनी भारतीय समाजातील अनिष्ट प्रथांविरुद्ध लढा दिला. त्यांची मुख्य भूमिका होती सामाजिक आणि धार्मिक सुधारणांची. त्यांच्या विचारांनी समाजात एक नवी जागरूकता निर्माण केली. त्यांच्या काळात जातिव्यवस्था, धर्माच्या नावाखाली शोषण, स्त्रियांवरील अत्याचार, आणि शासक वर्गाची अनैतिकता या गोष्टी समाजाच्या प्रत्येक स्तरावर दिसत होत्या. या सर्व परिस्थितीला बसवेश्वरांनी आपले लक्ष्य केले आणि एक नवा समाज निर्माण करण्याचे स्वप्न पाहिले.
अस्पृश्यता आणि जातिव्यवस्थेचा विरोध:
बसवेश्वर हे जातिव्यवस्थेच्या विरोधात खंबीरपणे उभे होते. त्यांचे विचार होते की कोणतीही व्यक्ती केवळ तिच्या जातीमुळे उच्च किंवा नीच ठरवली जाऊ नये. त्यांनी असे शिकवले की समाजातील सर्व व्यक्ती समान आहेत आणि एकमेकांवर प्रेमाने वागायला पाहिजे. अस्पृश्यतेसारख्या प्रथांना त्यांनी तीव्र विरोध केला. त्यांचा विश्वास होता की प्रत्येक व्यक्तीला ईश्वराची उपासना करण्याचा समान अधिकार आहे, मग ती व्यक्ती कोणत्याही जातीची किंवा वर्गाची असो.
स्त्री सशक्तीकरण:
महात्मा बसवेश्वर हे स्त्रियांच्या हक्कांसाठी कटिबद्ध होते. त्या काळात स्त्रियांचे स्थान अत्यंत दुय्यम होते, त्यांना शिक्षण, समानता, आणि स्वातंत्र्य मिळत नव्हते. स्त्रियांवर अनेक सामाजिक बंधने लादण्यात आली होती. याविरुद्ध बसवेश्वरांनी आवाज उठवला.
त्यांच्या लिंगायत धर्मात स्त्रियांना समकक्ष मानले गेले, आणि स्त्री-पुरुष समानतेचा प्रचार केला गेला. त्यांनी स्त्रियांना शिक्षणाचे महत्त्व पटवून दिले आणि समाजात त्यांची प्रतिष्ठा उंचावण्याचे कार्य केले.
आर्थिक विषमतेचा विरोध:
समाजातील श्रीमंत आणि गरीब यांच्यातील भेदभाव हा बसवेश्वरांच्या विचारांच्या केंद्रस्थानी होता. त्यांनी असे शिकवले की कोणताही माणूस त्याच्या संपत्तीच्या आधारावर मोठा किंवा लहान ठरत नाही. संपत्तीचा आधार घेऊन लोकांमध्ये भेदभाव करणे हे अमान्य आहे.
लिंगायत धर्मात, व्यक्तीच्या चारित्र्यावर, नीतिमत्तेवर आणि आत्मिक शुद्धतेवर जोर देण्यात आला. संपत्तीचे प्रमाण म्हणजेच प्रतिष्ठा, असे समाजातील अनेकांचे विचार होते; परंतु बसवेश्वरांनी या विचाराला विरोध केला.
अनुभव मंटप: पहिली संसद
महात्मा बसवेश्वर यांचा एक अतिशय महत्त्वाचा उपक्रम म्हणजे ‘अनुभव मंटप’ हे व्यासपीठ. हा एक खुला मंच होता, जिथे कोणत्याही जाती, धर्म, लिंग, किंवा वर्गाचे लोक येऊन आपले विचार मांडू शकत होते. या मंटपात धर्म, समाज, तत्वज्ञान, नैतिकता यावर चर्चा केली जात असे. इथे समाजातील सर्वसामान्य लोकांपासून ते विद्वानांपर्यंत सर्वांना आपले विचार मांडण्याची संधी मिळत असे.
अनुभव मंटपातील चर्चा अत्यंत मोकळ्या वातावरणात होत असे, जिथे कोणताही भेदभाव केला जात नसे. या मंटपाची तुलना आजच्या काळातील संसदेशी केली जाते, कारण येथे विविध समाजातील व्यक्ती त्यांच्या समस्या मांडत असत आणि त्यावर उपाययोजना शोधली जात असे.
अनुभव मंटपाचे महत्त्व हे केवळ धार्मिक किंवा आध्यात्मिक चर्चेत नसून, याला एक सामाजिक क्रांतिकारी स्वरूप होते. याच्या माध्यमातून बसवेश्वरांनी समाजातील प्रत्येक घटकाला आपले मत मांडण्याची संधी दिली. यामुळे सर्वसामान्य माणसाला महत्त्व मिळाले आणि त्याची सामाजिक स्थितीही उंचावली.
बसवेश्वरांचे साहित्य आणि वचन:
महात्मा बसवेश्वर हे केवळ समाजसुधारक नव्हते, तर ते एक कवी आणि साहित्यिक देखील होते. त्यांनी ‘वचन’ या साहित्य प्रकारात आपले विचार मांडले. वचन म्हणजे संक्षिप्त आणि गहन साहित्य, ज्यातून त्यांनी समाजातील विविध विषयांवर भाष्य केले आहे. त्यांच्या वचनांमध्ये नैतिकता, सत्य, प्रेम, समता, आणि ईश्वराच्या नात्याबद्दलचे विचार प्रकर्षाने दिसतात. या वचनांमधून त्यांनी समाजातील दुष्ट प्रथांचा निषेध केला आणि साध्या, प्रामाणिक जीवनाचे महत्त्व मांडले.
बसवेश्वरांच्या वचनांनी लिंगायत धर्माचे आद्य तत्त्वज्ञान मांडले आहे. त्यांनी आपल्या वचनांद्वारे समाजात स्वातंत्र्य, समानता, आणि न्याय यांची जाणीव निर्माण केली. त्यांचे साहित्य आजही भारतातील अनेक भागांमध्ये आदराने वाचले जाते आणि याचा प्रभाव अनेक साहित्यिक चळवळींवर पडला आहे.
बसवेश्वरांच्या विचारांचा प्रभाव आणि आजचा काळ:
बसवेश्वर यांच्या विचारसरणीने समाजावर दीर्घकालीन परिणाम केले आहेत. लिंगायत धर्म आजही दक्षिण भारतातील कर्नाटक, महाराष्ट्र, तेलंगणा, आणि आंध्र प्रदेश या राज्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर पाळला जातो. लिंगायत धर्माचे अनुयायी आजही बसवेश्वरांच्या शिकवणीचे पालन करत आहेत. त्यांचा मानवतावादी दृष्टिकोन, जो जातिव्यवस्थेच्या विरोधात होता, आजच्या आधुनिक समाजातही प्रासंगिक आहे.
बसवेश्वरांनी दिलेले समाजातील समानतेचे आणि न्यायाचे संदेश आजही अनेक चळवळींमध्ये आढळून येतात. आधुनिक काळातही जातिव्यवस्थेचे आणि आर्थिक विषमतेचे परिणाम दिसत असले, तरी बसवेश्वरांच्या शिकवणींनी समाजाला त्यांच्याविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा दिली आहे. त्यांच्या विचारांची पुनरावृत्ती अनेक समाजसुधारकांनी केली आहे आणि त्यांच्या शिकवणींनी भारतीय समाजाला एक नवा दृष्टिकोन दिला आहे.
समारोप
महात्मा बसवेश्वर हे भारतीय समाजातील एक महान क्रांतिकारी विचारवंत होते. त्यांच्या समाजसुधारणांच्या कार्याने आणि अध्यात्मिक विचारांनी समाजात नवा विचार प्रवाह निर्माण केला.त्यांच्या लिंगायत धर्माच्या तत्वज्ञानाने आणि समाजातील भेदभावाच्या विरोधात त्यांनी उभे केलेल्या चळवळींनी भारतीय समाजाला एक वेगळा मार्ग दाखवला.
त्यांनी केवळ धार्मिक नेते म्हणून नव्हे, तर एक खरे मानवतावादी विचारवंत म्हणून समाजातील प्रत्येक घटकाला महत्त्व दिले. त्यांच्या शिकवणी आजही सामाजिक, धार्मिक, आणि नैतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वपूर्ण आहेत.